2022 թ․ ուժի մեջ մտած նոր քրեական օրենսգրքով էականորեն ընդլայնվել է կոռուպցիոն հանցագործությունների սուբյեկտների շրջանակը՝ ներառելով ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր ոլորտի աշխատակիցներին, ինչը նպաստում է կոռուպցիայի դեմ պայքարի համապարփակությանը:
Նոր քրեական օրենսգրքով կոռուպցիոն հանցագործության համար քրեական պատասխանատվությունից ազատելու խրախուսական նորմի վերացումը կարող է նվազեցնել կոռուպցիոն բնույթի հանցագործությունների բացահայտումը: Թեև խրախուսական մեխանիզմի՝ նախկինում կիրառվող եռօրյա ժամկետը չափազանց սեղմ էր, սակայն օրենսդրական այդ թերությունը պետք է շտկվեր նշված ժամկետի երկարացմամբ, այլ ոչ թե՝ խրախուսական նորմի ամբողջական վերացմամբ։
Քաղաքացիական գործերով հակակոռուպցիոն դատարանի առարկայական ընդդատությունը որոշելիս կարևորություն է տրվում ոչ թե վեճի բնույթին, այլ՝ սուբյեկտային կազմին, այն է՝ պետությանը պատճառված վնասի գործերով դատախազության հայցվոր լինելու հանգամանքին, որպիսի չափանիշի կիրառությունը չունի հետևողական բնույթ և չի հանգեցրել քաղաքականության միասնականության ապահովմանը։ Արդյունքում, պետական շահերի պաշտպանության նպատակով դատախազության կողմից վարչական դատարանին ներկայացված գործերը չեն հանձնվել հակակոռուպցիոն դատարանի առարկայական ընդդատությանը։ Մյուս կողմից, հակակոռուպցիոն դատարանի ընդդատության հարցերը որոշելիս որևէ կերպ գնահատված չէ դատական վեճերում Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասնակցության գործոնը։
Բարեվարքության վերաբերյալ բացասական եզրակացություն ստացած դատավորների նշանակումն՝ առանց բարեվարքության արդյունքները հրապարակային դարձնելու, կարող է խոչընդոտել թե հակակոռուպցիոն դատարանների, թե Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի նկատմամբ հանրային վստահության ձևավորմանը:
Հակակոռուպցիոն վերաքննիչ և վճռաբեկ ատյաններում որպես դատավորներ ներգրավված են մեծ թվով նախկին դատավորներ, մինչդեռ առաջին ատյանի դատարանում հիմնականում ներգրավված են նախկին դատախազներ և քննիչներ։ Դատական համակարգում նախընթաց փորձ ունեցող անձանց (օրինակ, դատավորների օգնականների) թվաքանակը՝ առաջին ատյանի դատավորների կազմում, ևս նկատելի է:
Դատական ակտերի հրապարակայնության խնդիրը, հատկապես հակակոռուպցիոն դատարանի դեպքում, լուրջ մարտահրավեր է դատական գործընթացների թափանցիկության ապահովման գործում: Թեև ակտերի հրապարակումը նախատեսված է օրենսդրությամբ, դրանց հասանելիությունը հաճախակի խաթարվում է տեխնիկական խնդիրների պատճառով։
Հրապարակված դատական ակտերում պատշաճ ուշադրություն չի դարձվում կողմերի անձնական տվյալների պաշտպանությանը և հաճախ երևում են անգամ անձանց անձնագրային տվյալները։
Հակակոռուպցիոն դատարանում, որպես կանոն, գործերի քննության անհարկի ձգձգումներ չեն լինում: Նիստերը հաճախակի են նշանակվում, իսկ դրանց հետաձգումները լինում են հիմնականում օբյեկտիվ պատճառներով։
Որոշ դատական գործեր ձգձգվում են ընդհուպ մինչև մեկ տարի, քանի որ դատարանների միջև ծագում են վարույթի առարկայական ընդդատության վեճեր։
Քաղաքացիական դատավարության և Քրեական դատավարության օրենսգրքերով նախատեսված վարույթի առարկայական ընդդատության հարցը լուծելու մեխանիզմները կարող են գնահատվել որպես հակասահմանադրական, քանի որ դրանք նախատեսված չեն և չեն բխում «ՀՀ Դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքից: Ընդ որում, վարույթի առարկայական ընդդատության հարցի լուծման արդյունքում կայացված որոշումներն անբողոքարկելի են և դրանց քննարկմանը մասնակից չեն դառնում դատավարության կողմերը։
«Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի հիման վրա գույքի ծագման օրինականության ուսումնասիրության տասը տարվա ժամանակահատվածի երկարաձգումը՝ մինչև 1991 թվականը, գործնականում խնդիրներ է ստեղծում՝ ապացույցների բացակայության պատճառով։ Ուսումնասիրության ժամանակահատվածի ընդլայնումն՝ առանց հստակ հիմնավորման, առաջացնում է իրավական անկանխատեսելիություն և խոչընդոտում է արդար դատաքննությանը:
Դատարանների կողմից դատական ակտերում միևնույն (կրկնվող) նախադեպերի կիրառությունը հաճախ ձևական բնույթ ունի: Այն դեպքերում, երբ նախադեպի կիրառության համար հաշվի չեն առնվում գործի փաստական հանգամանքները, կիրառված նախադեպերը պարզապես ծանրաբեռնում են դատական ակտերի տեքստը՝ չձևավորելով հավելյալ արժեք:
Հակակոռուպցիոն գործերը հաճախ պահանջում են տնտեսական, ֆինանսական կամ տեխնիկական գիտելիքներ, սակայն ֆինանսատնտեսական փորձաքննություններ նշանակելու միջնորդությունները հակակոռուպցիոն դատարանների կողմից, որպես կանոն, մերժվում են, իսկ hակակոռուպցիոն դատարանները համալրված չեն համապատասխան մասնագետներով։
Հաճախ դատարանը որոշում է կայացնում գործը պարզեցված վարույթի կարգով քննելու վերաբերյալ, ինչի մասին պատասխանողը պատշաճ կերպով չի ծանուցվում։ Արդյունքում գործը քննվում է առանց պատասխանողի ներկայության և վերջինս այս մասին իմանում է միայն իր դեմ դատական ակտի կայացումից հետո։ Վերաքննիչ դատարանը բողոքարկման արդյունքում հաճախ բեկանում է առաջին ատյանի դատարանի վճիռը՝ պատասխանողի՝ պատշաճ ծանուցված չլինելու հանգամանքով պայմանավորված։
Հակակոռուպցիոն դատարանների կենտրոնացվածությունը միայն Երևան քաղաքում խնդիրներ է ստեղծում դատարանների ֆիզիկական հասանելիության և մատչելիության տեսանկյունից։
Քրեական գործերի մեծ մասը՝ մոտ 60%-ը քննվել են համաձայնեցման վարույթով և շուրջ 18%-ը՝ արագացված վարույթով: Մեղադրյալների 94%-ի նկատմամբ կայացվել է մեղադրական, 6%-ի նկատմամբ՝ արդարացման դատավճիռ: Մեղադրյալների 47.4%-ի նկատմամբ պատիժը պայմանականորեն չի կիրառվել:
Դատարանը քաղաքացիական գործերի քննության արդյունքում վճռել է հօգուտ Հայաստանի Հանրապետության պատասխանողներից բռնագանձել պետությանը պատճառված 7,466,886,885 ՀՀ դրամի վնաս: Այսպիսով, վերականգնվող վնասի չափը կազմել է պատճառված վնասի 84.7%-ը (բոլոր գործերով հայցապահանջի ընդհանուր չափը 8,814,588,370 դրամ էր):
Քաղաքացիական գործերով կողմերի միջև կնքված հաշտության համաձայնությունները, որպես կանոն, հաստատվում են դատարանի կողմից: Մինչ այս պահը դատարանի կողմից չհաստատված հաշտության համաձայնություններ չեն եղել:
Հաշտության համաձայնությամբ ավարտված գործերում վերականգնված վնասի չափը բավական մեծ է՝ 2,707,634,065 դրամ, ինչը կազմում է դիտարկված մյուս բոլոր գործերի քննության արդյունքում վերականգնված վնասի շուրջ 36%-ը: Հաշտության համաձայնությամբ գործն ավարտելու պրակտիկան թույլ է տալիս էականորեն խնայել ինչպես մարդկային ռեսուրսն ու ժամանակը, այնպես էլ՝ բոլոր կողմերի ֆինանսական ծախսերը: Թեև այս հանգամանքները վկայում են հաշտության համաձայնության ինստիտուտի արդյունավետության օգտին, վերջինս դեռևս լայնածավալ կիրառություն չունի: ՀՀ Գլխավոր դատախազության ներկայացուցիչները դա մեկնաբանում են հիմնականում ապօրինի գույքի ծավալի շուրջ կողմի և դատախազության մոտեցումների տարբերությամբ (անհամաձայնությամբ):
Քաղաքացիական գործերում հայցի բավարարման (ամբողջությամբ կամ մասնակի) և հայցի մերժման համամասնությունը գրեթե հավասար է՝ 48% և 49% համապատասխանաբար[ Պետք է հաշվի առնել, որ այստեղ տարբերակված չէ ապօրինի գույքի բռնագանձման՝ բավարարված կամ մերժված հայցերի վիճակագրությունը՝ հաշվի առնելով նմանատիպ հայցերով ավարտված գործերի սահմանափակ քանակը: Ներկայացված վիճակագրությունը վերաբերում է բոլոր տեսակի հայցերին: ]: Բերված թվերն անուղղակի վկայությունն են այն բանի, որ դատարանը չի առաջնորդվում «մեղադրական մոտեցմամբ» (ինչը հայաստանյան դատական համակարգին ներկայացվող հաճախակի քննադատական տեսակետներից է) և չի բավարարում դատախազության ներկայացրած անխտիր բոլոր հայցերը: Այսպիսով, հակակոռուպցիոն դատարանում քաղաքացիական գործերի քննության ելքերը հավասարակշռված պատկեր են ներկայացնում:
Թեև հակակոռուպցիոն դատարանում գործերի քննության ժամկետները համեմատաբար սեղմ են և ողջամիտ ժամկետները հիմնականում պահպանված են, սակայն տևական է դատարանում գործը վարույթ ընդունելու ժամանակահատվածը: Քաղաքացիական գործերի զգալի մասում (38%) գործը վարույթ ընդունելը (վերջնական դատական ակտը կայացրած դատավորի կողմից) տևում է 4 ամսից մինչև 6 ամիս: Նշանակալի է նաև այն գործերի ծավալը (26%), որոնց վարույթ ընդունելու տևողությունն ավելի երկար է՝ կես տարուց մինչև մեկ տարի: Վերջապես, քիչ չէ այն գործերի ծավալը (7%), որոնց վարույթ ընդունելը մեկ տարուց ավելի է տևում:
Գործը վարույթ ընդունելու որոշումից՝ մինչև առաջին դատական նիստի նշանակումը, ևս տևական գործընթաց է՝ պայմանավորված կատարողական գործողությունների ձգձգմամբ (կախված է ԴԱՀԿ-ում գույքի նկատմամբ սահմանափակումների կիրառման և կատարողական վարույթների ավարտման ժամկետներից):
